शेळीपालन(Sheli palan) हे दूध, मांस, फायबर आणि त्वचेसह विविध कारणांसाठी शेळ्यांचे संगोपन आणि प्रजनन केले जाते .शेळीपान हा व्यवसाय अनेक वर्ष्यांपासून शेतीपूरक व्यवसाय म्हणून केला जात आहे. पण आर्थिक मिळकत आणि तुलनेने कमी गुंतवणूक असल्यामुळे जगभरात लोकप्रिय होत आहे.
शेळी पालन (Sheli palan) हे विविध हवामान आणि वातावरणात करता येते. रखरखीत प्रदेश, डोंगराळ प्रदेश आणि मर्यादित वनस्पती असलेले क्षेत्र यासारख्या कठोर परिस्थितीत योग्य नियोजन करून शेळीपालन केले जाऊ शकते.
शेळी पालनापासून उत्पन्न :
- मांस आणि दुध उत्पादन: शेळीपालनाचे मुख्य उद्दिष्ट मांस आणि दुध उत्पादन आहे. शेळीपालनातील योग्य ब्रीडची निवड केल्यास, त्यांचे मांस आणि दुध उत्पादन मोठ्या प्रमाणात होईल. दूध व शेळ्यांचे मांस याला मोठी बाजारपेठ केवळ शहरातच नव्हे तर खेड्यातही उपलब्ध आहे.
- फायबर आणि त्वचा: काही शेळ्यांच्या जाती त्यांच्या उच्च-गुणवत्तेच्या फायबरसाठी वाढवल्या जातात, ज्यांना मोहयर किंवा काश्मिरी म्हणतात. मोहायरचा वापर कापड उद्योगात आलिशान कापड आणि वस्त्रे तयार करण्यासाठी केला जातो. याव्यतिरिक्त, बकरीचे कातडे चामड्याचे पदार्थ बनवण्यासाठी वापरले जाते.
- लेंडी खात : शेळ्यांच्या लेंडी खत शेतीसाठी खूप उपयुक्त मानले जाते त्यामुळे त्याला खूप मागणी आहे. खात विकूनही मोठ्या प्रमाणात नफा मिळवू शकता.
शेळ्यांचीनिवडकरताना घ्यायची काळजी:
- शेळीची वाढ वयाप्रमाणे झालेली असावी. शक्यतो १२ ते १५ महिन्याची शेळी घ्यावी.
- एका वर्षात शेळीचे वजन ३० कि. पेक्षा कमी असू नये.
- शेळीची कांस मोठी व मऊ असावी. सड सारख्या लांबीचे व जाडीचे असावे.
- छाती भरदार व पोट डेरेदार असावे.
- शेळी नीटपणे माजावर येणारी व न उलटणारी असावी.
- दोन वर्षात तीन वेळा प्रजनन करणारी असावी.
शेळी पालन निवारा (शेड ):
शेळीपालन करण्यासाठी निवारा (शेड) अत्यंत महत्वपूर्ण आहे. शेळीपालन मध्ये शेळ्यांचे मुक्त व्यवस्थापन व बंदिस्त शेळीपालन केले जाते
1.मुक्त व्यवस्थापन: या पद्धती मध्ये शेळ्या डोंगरावरती किंवा शेतामध्ये चारण्यासाठी मोकळ्या सोडल्या जातात. म्हणून मुक्त व्यवस्थापनामध्ये निवारा बनवताना शेळ्यांचे पाऊस, ऊन व इतर गोष्टींपासून संरक्षण होईल असा निवारा बनवावा
2.बंदिस्त शेळीपालन: बंदिस्त शेळीपालन या पद्धती मध्ये शेळ्यांना शेडमध्येच चारा, पाणी व इतर गोष्टींचे नियोजन केले जाते. त्यामुळे निवारा हा चांगल्या प्रकारचा व शेळ्यांना मुक्तपणे संचार करण्यासारखा असावं. यामध्ये हवा खेळती राहील याची काळजी घ्यावी. लहान पिल्ले व मोठ्या शेळ्या यांसाठी वेगळी जागा जाळी मारून बनवावी. दुधाळ असणाऱ्या शेळ्यांसाठी खाद्याचा प्रबंध सामान्य शेळ्यांच्या कळपापेक्षा वेगळा असावा.
शेळीपालन : शेळ्यांच्या जाती
योग्य ब्रीडची निवड: उच्च उत्पादन क्षमतेची आणि विक्रीसाठी जवळच्या बाजारात मागणी असलेल्या ब्रीडची निवड केली पाहिजे. तसेच हवामान व चारा कोणत्याप्रकारचा आहे यावर शेळ्यांची कोणती ब्रीड आपण घेऊ शकतो हे अवलंबून असते.
1. उस्मानाबादी
या जातीच्या शेळ्या महाराष्ट्रात उस्मानाबाद भागात आढळतात. या आकाराने मोठ्या असून मांसासाठी प्रसिद्ध आहेत. यांचा रंग काळा असून शिंगे मोठी असतात. या जातीत बरेचदा काळा किंवा पांढरा रंग सुद्धा आढळतो.
2. संगमनेरी शेळी
या जातीच्या शेळ्या महाराष्ट्रात उस्मानाबाद भागात आढळतात. या आकाराने मोठ्या असून मांसासाठी प्रसिद्ध आहेत. यांचा रंग काळा असून शिंगे मोठी असतात. या जातीत बरेचदा काळा किंवा पांढरा रंग सुद्धा आढळतो.
3. बारबेरी
ही जात उत्तर प्रदेशातील इटावा, आग्रा, मथुरा, अलिगढ या भागात आढळून येते. ही जात दुधाळ म्हणून प्रसिद्ध आहे. नराचे वजन ४० ते ५० किलो व मादीचे वजन ३५ ते ४० किलो असते. रंग पंधरा असून अंगावर काळे ठिपके आढळतात. पाय आखूड असल्याने त्या बुटक्या दिसतात. शेळ्या १५ महिन्यात दोन वेट देतात. या दोन किंवा तीन करडांना जन्म देतात. या शेळ्या सरासरी रोज १.५ ते २ लिटर दूध देतात. एका वेतात साधारणपणे २५० ते ३०० लिटर दूध मिळते.
4. ब्लॅक बंगाल
या जातीच्या शेळ्या प. बंगालमध्ये आढळतात. यांचे मांस अतिशय निकृष्ट दर्जाचे असते. कातडी मऊ असल्याने भारतात आणि परदेशात तिला फार मोठ्या प्रमाणात मागणी आहे. हि जात एका वेळी दोन किंवा तीन पिलांना जन्म देते. शेळ्या रंगाने काळ्या आणि तांबड्या असतात. शेळ्यांचे सरासरी वजन १५ किलो असते.
5. सिरोही ( अजमेरी)
ही जात प्रामुख्याने राजस्थान व आजूबाजूच्या भागात आढळून येते. हि जात मांस उत्पादनासाठी चांगली आहे. या जातीच्या शेळ्या बांध्याने मजबूत असून मध्यम आकाराच्या असतात. रंग फिकट तपकिरी असून त्यावर गडद रंगाचे मोठे ठिपके असतात.शिंगे मध्यम असून मागे वळलेली असतात. नराचे वजन ५० किलो तर मादीचे वजन २५ किलो असते.
6. जमनापरी
हि जात प्रामुख्याने उत्तर प्रदेशातील गंगा, यमुना आणि चंबळ नद्यांच्या खोऱ्यात आढळून येते. उत्तम दूध व मांसासाठी ही जात प्रसिद्ध आहे. या जातीच्या शेळ्या दणकट, चपळ, देखण्या,उंच व रंगाने पांढऱ्या, पिवळसर असतात. या जातीच्या नराचे वजन ६० ते ९० किलो व मादीचे वजन ५० ते ६० किलो असते. एका वेतात ( ३०५ दिवसात) शेळी ६०० लिटर दूध देते. या जातीमध्ये एकावेळी दोन करडे देण्याचे प्रमाण आहे.
शेळीपालन चारा व्यवस्थापन :
शेळीच्या जीवनसत्त्वाची गरज हि त्यांचे वय, वजन, त्यांची गाभण किंव्हा व्यायालेली अवस्था, वातावरण यासारख्या घटकांवर आवलंबून असते. वेगवेगळ्या अवस्थेतील शेळ्यांची जीवनसत्त्वाची गरज पूर्णपणे वेगळी असते. जीवनसत्वांमध्ये प्रथिने, कर्बोदके, फॅट, व्हिटॅमिन्स, मिनरल्स, पाणी,हे घटक येतात.
चार व्यवस्थापना बद्दल अधिक वाचा
शेळीपालन व्यवसाय तरुण शेतकरी टेकनॉलॉजि , तंत्रज्ञान वापरून फायदेशीरपणे करत आहेत.
